به
گزارش «
تابناک یزد»، شهرستان اردکان که به دلیل سکونت علما و حکما در قدیم الایام به یونان کوچک اشتهار داشته، دارای یکی از سالمترین بافتهای قدیمی کشور و یکی از بزرگترین بافتهای خشتی استان یزد است. شهرستان اردکان با وسعت 23 هزار و 795 کیلومتر مربع، در 60 کیلومتری شمال غرب استان و در حاشیهی کویر نمک قرار دارد.
این شهرستان دارای سه بخش «مرکزی»، «خرانق» و «عقدا» است. بر اساس سرشماري سال ۱۳۹۰ شهرستان اردكان جمعيتی بالغ بر ۷۷ هزار و ۷۵۸ نفر را داراست.
اردکان از دو کلمه «ارد» و«کان» تشکیل شده که «ارد» به معنی مقدس و «کان» یعنی معدن است و با این ترکیب، واژه اردکان به معنای «سرزمین مقدس» می‌شود اما در جامع مفیدی «ارد» را به کسر الف به معنی «دور» معنی کرده و نوشته است چون اطراف اردکان معادن زیاد وجود دارد، در نزد مردم این منطقه به اردکان معروف شده است و در کتاب یزد نامه به اردکان اشاره شده و از آن به محل سکونت علما و حکما در قدیم الایام (حدود قرن هفتم هـ.ق) یاد شده که به یونان کوچک اشتهار داشته است.
از مهمترین ارتفاعات موجود در این شهرستان میتوان به «کوه چک چک» با ارتفاع 2745 متر در 38 کیلومتری شرقی و کوه‌‌های «خرانق»" با ارتفاع قله 3199 متر در جنوب شرقی اردکان را نام برد.
بافت تاریخی داخل حصار اردکان یکی از بزرگترین بافتهای خشتی استان یزد است که مساحتی بالغ بر 50 هکتار دارد. این بافت دارای 12 محله و 12 دروازه بوده است که تنها چهار برج از آن دروازهها باقی مانده است.
از شاخصههای بافت تاریخی اردکان؛ بازار، مساجد تاریخی، آبانبارها، حمّامهای فراوان و خانههایی است که فضای بهشتگونهی آنها انسان را به وجد می‌آورد و کوچههایی با ساباطها و دربندهای فراوان که سایه‌‌سار امنی برای انسان کویرنشین از گرما و سرما است.
این بافت که از سالمترین بافتهای قدیمی کشور است، از نظر معماری دارای ارزش فراوان است و اکثر خانه‌‌های رجال و بزرگان در این بافت قرار دارد. رونق این شهر را باید از قرن هفتم هجری به بعد جستجو کرد.
از مهمترین آثار تاریخی و طبیعی این شهرستان را میتوان به موارد زیر اشاره کرد؛
خانه‌ی آیت‌اللّه خاتمی:
این خانه، از جمله خانه‌‌های تاریخی اردکان مربوط به دوران قاجاریه است. بادگیرهای مرتفع، اتاق‌های سه دری، تالار و حیاط فضاهای اصلی خانه را تشکیل می‌دهد.
این مکان که خانه‌ي آیت‌الله فقید سیّد روح‌الله خاتمی (ره) بوده، اکنون به «موزه‌ی رجال» تبدیل شده و از جمله واحدهای تحت پوشش اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردکان است.
چک چک (پیرسبز):
این زیارتگاه که در 68 کیلومتری شمال غرب شهر یزد، در دامنه‌ی کوهی به همین نام در شهرستان اردکان واقع شده است، مورد احترام زرتشتیان ایران و جهان است و پنج شبانه روز در سال از تاریخ 24 تا 28خرداد ماه، به نام وقت زیارت آن انتخاب شده است و بازدید و سکونت در این پنج روز ویژه‌‌ی زرتشتیان است و در بقیه‌‌ی روزهای سال، یکی از قطبهای گردشگری استان محسوب می‌شود.
از آنجا که قطره‌های آب از روی کوه‌‌های سخت آن همواره در حال چکیدن است به «چک چک» معروف شده است ولی زرتشتیان به این مکان «پیرسبز» میگویند و معتقد هستند که دختر ساسانی به نام «حیات بانو»، دختر یزدگرد سوم، در حملهی اعراب به این محل پناه آورده و غیب شده است.
خرانق:
روستای خرانق مرکز بخش خرانق شهرستان اردكان از توابع یزد است و بین دو منطقه کوهستانی و کویری قرار گرفته است.
این روستا با وجود همجواری با کویر، سرسبز است و آب و هوای آن معتدل و زمستان‌‌های تقریباً سردی دارد. رودخانه فصلی خرانق در شرق، کوه قلعه در شمال غرب و کویر در جنوب این روستا قرار گرفته است.
روستای خرانق را در تاریخ «خورانق» یعنی زادگاه خورشید می‌گفته‌اند و قدمت آن به زمانهای خیلی دور برمیگردد، آنقدر که گفته می‌شود خرانق حتی قدیمی‌‌تر از شهر یزد است و آثار تاریخی چند هزار ساله‌‌ای که در آن وجود دارد، اهمیت این روستا را چند برابر و آن را به یک منطقه باستانی با بافت تاریخی ارزشمند تبدیل کرده است.
از مهمترین آثار تاریخی این روستا میتوان به قلعه، منار جنبان، كاروانسرا، پل آبراه، مشهدک، بابا خادم، حمام، آسیاب، مسجد جامع، شترگلو و غیره اشاره کرد.
قلعه خرانق:
قلعه خرانق که از مهمترین آثار تاریخی روستای خرانق به شمار میرود در حقیقت یک مجتمع مسکونی است و بر فراز تپهای که بر تمام زمین‌های اطراف اشراف دارد، جای گرفته است.
مساحت آن در حدود 1.1 هكتار است و اطراف قلعه حصارهایی است که آن را احاطه کرده و موجب استحكام آن می‌شود. شش برج نگهبانی، برای حفاظت ساکنین قلعه وجود داشته که متصل به بدنه قلعه است. جنس دیوارهای قلعه خرانق از خشت و گل و سقف آن از تیرهایی چون حصیرهای الیافی، چوب و پوشال است.
در این قلعه 80 خانه وجود دارد که عموماً دو یا سه طبقه و در جاهایی تا چهار طبقه هم است، جالب این که طبقه بالای خانهها عموماً مربوط به خانه دیگر است.
شکل این خانه‌‌های خشتی به گونهای است که چشمانداز بسیار زیبایی را به دشت‌‌های مجاور که عمدتاً سبز است، ایجاد کرده است. دور تا دور قلعه نیز کانال آب برای حفاظت از آن حفر شده است.
این قلعه دارای چهار دروازه به نامهای دروازه بالا، پایین، رضاخان سرداری و خالو است و اطراف قلعه كوچه‌‌های باریك و پیچ در پیچ است كه معروف‌ترین آن كوچه گرگ است.
منار جنبان:
شاید منار جنبان اصفهان به گوش همه آشنا بیاد، ولی جالب این است که در خرانق و درون قلعه و كنار مسجد جامع آن نیز، مناره نسبتاً قطور و بلندی قرار دارد كه دارای سه طبقه و دو ردیف پله است و جنبیدن آن نیز مانند منار جنبان اصفهان، باعث شگفتی همگان می‌شود. این منار یکی از با ارزشترین مناره‌هاست و می توان آن را رقیب سرسخت منار جنبان اصفهان به شمار آورد.
کاروانسرا(رصدخانه) خرانق:
كاروانسرای آجری خرانق در دوران قاجار ساخته شده و بانی آن شاهزاده ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار بوده و محل استقرار و استراحت كاروانهایی بوده كه به سمت مشهد در حركت بودهاند. از این کاروانسرا برای رصد ستارگان نیز استفاده می‌شود.
پل تاریخی آبرو:
پل آبرو (آبراه) از قدمت تاریخی برخوردار است و به سبک معماری دوره ساسانیان بنا شده است. این پل دارای چهار دهانه است و با پایههای قطور و طاقهای قوسی به یکدیگر متصل شده است. مصالح به کار رفته در ساخت آن سنگ و ساروج بوده و طول آن 40 متراست پل آبرو تنها پل انتقال آب در استان یزد به حساب میآید.
از دیگر جاذبههای خرانق علاوه بر اماکن تاریخی میتوان به طبیعت چشم نواز، آبشار زیبای ساعتی و منطقه حفاظت شده "دره انجیر"، با دارا بودن حیواناتی چون یوزپلنگ، میش، قوچ، گربه وحشی و غیره اشاره کرد.
مسیر دسترسی روستای تاریخی خرانق در شمال یزد و در 50 کیلومتری شهرستان اردکان و در مسیر جاده اردکان به طبس قرار گرفته است.
عقدا:
اين شهر در 40 كيلومتري شمال غربي اردكان و كنار جاده يزد - اصفهان قرار دارد و اهم ديدني‌هاي اين روستا عبارتند از؛
كاروانسراي حاج‌ابوالقاسم دشتي كه با بناي آجري و خوش طرح به سبك كاروانسراهاي شاه‌عباسي در وسط آبادي قرار گرفته است. نام سازنده اين بنا يعني حاج‌ابوالقاسم دشتي از بازرگانان مشهور دوره صفوي است که در كتابچه موقوفات يزد آمده و بر يك لوح سنگي به خط نستعليق در ورودي كاروانسرا نام وي حك شده است. بر سنگ ساختمان اين بنا تاريخ 1269 ديده مي‌شود.
غار اشكفت يزدان كه از لحاظ زمين‌شناسي و تاريخي بسيار جالب است. اين غار جايگاهي براي ستايش ميترا يا آناهيتا از ستونهاي آهكي غار تراشيده شده كه بعدها شكسته شده است.
اين غار به علت اين كه ساليان دراز محل نگهداري آتش مقدس و رحرام منتقل شده از معبد آناهيتا كنگاور بوده است. از نظر پارسيان هند و زرتشتيان بسيار مقدس است كه همه ساله تعداد زيادي از آنها به اين محل آمده و شبي را در غار به سر مي‌برند و مراسم خاصي را اجرا مي‌كنند.
در نزديكي اين غار چاه آبي در دل سنگ بنام چاه شهر و كنده شده و آب بسيار گوارايي دارد.
از ديگر آثار مهم عقد،ا حمام نو (1055 هجري)، حصار خواجه نصير قلعه بزرگ هزار خشتي سام، مسجد هلاكو با سنگ بنايي به تاريخ 1123، مسجد جامع به سبك معماري قرن هشتم و مسجد شمس (1090 هجري) است.
آب انبارهای احمد آباد:
احمدآباد بنا بر اسناد موجود توسط شیخ احمد یزدی متوفی به سال 635 هجری قمری ایجاد شده است و مجموعه آبانبارهای آن قدمتی قاجاری دارند.