در یکی از گذرهای تاریخی شهر قم در حال عبور هستید. بیشتر خانه‌ها حال و هوای خانه‌های آجری و کاهگلی گذشته را حفظ کرده‌اند و کاشیکاری‌های سردر منازل در میان دیوارهای کاهگلی جلوه خاصی به گذر بخشیده است. چشمتان به ساخت‌وسازهای جدیدمی‌افتد و آب انباری که در حال تخریب است.
به گزارش تابناک قم، آب‌انبارها بخشی از هویت بافت تاریخی شهر قم هستند که در بیشتر گذرها و محله‌ها در کنار مساجد ساخته شده‌اند. این کنار هم قرار گرفتن آب انبار و مسجد به تقدس آبرسانی در فرهنگ مردم قم در قدیم مربوط است و تلاش خیران برای تأمین آب آشامیدنی مردم با احداث این آب انبارها. قم را در کنار یزد و دیگر شهرهای تاریخی و کویری کشورمان می‌توان شهر آب‌انبارها دانست. با این حال امروز اگر از یک نوجوان یا جوان قمی بپرسید، بعید است بتواند چند آب انبار در قم را نام ببرد در حالی که درشهرهای تاریخی آب انبارها ازجاذبه‌های مورد علاقه مردم به شمار می‌روند.
سبک معماری آب انبارها در شهرهای مختلف برگرفته از اقلیم و فرهنگ آن شهرها بوده است. در شهر قم هم آب انبارها را با مخازن چهارگوش و با یک یا 2 بادگیر طراحی می‌کرده‌اند. طاق گنبدی شکل از دیگر ویژگیهای آب انبارهای قمی است. سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج مصالحی هستند که در این بناها استفاده می‌شده‌اند.
آب‌انبارهایی که به جز مخزن، پاشیر، بادگیر، پیکان و سردر دارند. قدیمی‌ها پس از تهیه طرح مخزن، پی را به عرض یک متر کنده و شفته می‌ریخته‌اند تا خانه‌های اطراف ریزش نکند. مخزن با ملات ساروج پوشانده و آب‌بندی می‌شده است.
بادگیرها هم وظیفه تهویه مخزن و خنک نگه‌داشتن آب را به عهده داشته‌اند. دریچه‌هایی هم برای تخلیه لجن و ضدعفونی کردن مخزن تعبیه می‌شده است. در مجموع آب انبارها آمیخته‌ای از علم، فن و هنر مردم قم در قدیم هستند که مطالعه در مورد آنها هم امروز برای ما جالب است و هم در آینده می‌تواند گره‌گشا باشد.
امروزه بسیاری از آب انبارها به انباری متروک برای مساجد تبدیل شده یا در معرض تخریب قرار دارند. یکی از آب انبارهای تخریب شده، آب انبار گذر قاضی است که معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان می‌گوید در فهرست آثار ملی ثبت نشده است.
«عمار کاووسی» در گفت‌وگو با خبرنگار همشهری با اشاره به این‌که بسیاری از آثاری که از طرف مالک یا ارگان‌های دولتی تخریب می‌شوند، در فهرست آثار ملی ثبت شده نیستند اظهار کرد: برای ثبت آثار شاخصه‌هایی وجود دارد که اگر این شاخصه‌ها را داشته باشند به اداره ثبت در سازمان مرکزی پیشنهاد ثبت آنها را می‌دهیم.
وی افزود: یکی از این شاخصه‌ها قدمت بیش از 100 سال یک اثر است که آب انبار گذر قاضی این قدمت را ندارد و مربوط به دوره معاصر است.
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: شاخص‌های دیگری هم وجود دارد. مانند شاخص بودن یک اثر از نظر ویژگیهای معماری که در نوع خودش بی‌نظیر باشد یا تعلق یک اثر به یک شخصیت بزرگ سیاسی و اجتماعی.
با این حال کاووسی می‌گوید همه اینها موجب نمی‌شود که ما آب انبار «گذر قاضی» را بی ارزش حساب کنیم.
وی افزود: طی مکاتباتی که با اداره اوقاف و شهرداری منطقه داشتیم مطرح کردیم که هر چند این بنا ثبت نشده اما نباید تخریب شود. عوامل یگان حفاظت میراث فرهنگی هم به محض مطلع شدن از موضوع تخریب این آب انبار کار را متوقف کردند و مکاتبات ضروری در این زمینه برای حفظ بنا انجام شد.
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: این بنا قابلیت این را دارد که احیا شده و مانند آب انبارشادقلی‌خان مورد بهره‌برداری به عنوان سفره خانه و مرکز فرهنگی قرار گیرد.
به گفته وی، ثبت نشدن یک اثر دلیل بر بی‌ارزش بودن آن نیست. وقتی یک عنصر مانند یک مسجد یا یک آب انبار در یک گذر تاریخی و هماهنگ با معماری این گذر چند ده سال گذشته ساخته شده، بی‌شک می‌تواند یک عنصر مهم هویتی برای آن گذر محسوب شود و تخریب آن به معنی از دست رفتن میراث مربوط به آیندگان است. البته مشکل تنها به تخریب این آب انبار هم مربوط نمی‌شود. در استان قم بسیاری از آب انبارهایی که ثبت ملی شده و صدها سال قدمت هم دارند در حال تخریب هستند که نمونه‌اش 2 آب انبار مجاور کاروانسرای پاسنگان است که یکی 700 و دیگری 400 سال قدمت دارند.
در سطح شهر هم در محله‌های قدیمی آب‌انبارهای بسیاری وجود دارد که یا ثبت ملی شده یا در آینده قابلیت ثبت شدن را دارد اما این روزها در معرض تخریب قرار داشته یا تغییر کاربری داده شده است.
اوقافی‌بودن مانع حراست از آب انبارها
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با اشاره به ظرفیت‌هایی که در آب‌انبارهای قدیمی شهر قم وجود دارد گفت: طی تعاملی که با اداره کل اوقاف داریم، نگاه این مجموعه را به این سمت سوق می‌دهیم که در مسیر حراست از این آب انبارها همکاری کنند.
وی با اشاره به احیای آب انبار شادقلی خان در منطقه عمار یاسر و آب انبار بازار کهنه که درآمدزایی هم داشته اظهار کرد: اداره کل اوقاف می‌تواند از این راه هم میراث تاریخی قم را حفظ کند و هم برای خود درآمدزایی داشته باشد.
کاووسی با اشاره به برنامه‌هایی که برای چند آب انبار در دست مطالعه است گفت: یکی از آنها آب انبار گذر یخچال است که کاربری هم گرفته و می‌تواند به الگوی خوبی برای احیای آب انبارهای تاریخی شهر قم تبدیل شود. وی افزود: آب انباری هم در بلوار پیامبر اعظم(ص) وجود دارد که در نظر داریم این آب انبار را هم احیا و بازسازی کنیم.
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با اشاره به این‌که در بیشتر محله‌های تاریخی در قم و گذرها آب انبارهایی وجود دارد و هر کدام از روستاها هم برای خود آب انباری دارند تصریح کرد: در مجموع 30 آب انبار تاریخی ثبت شده در استان داریم و در کل بیش از 100 آب انبار در این استان وجود دارد که تعداد دیگری هم قابل ثبت است. به گفته کاووسی، این آب‌انبارها بسته به طرح‌هایی که ارائه می‌شود می‌توانند به مراکز فرهنگی یا سفره‌خانه‌‌های سنتی، گالری یا کتابخانه تبدیل شوند. آب‌انبارهای قدیمی شهر قم در واقع نمادی از سبک زندگی مردم این شهر در گذشته هستند.
گنجینه‌های ارزشمندی که می‌توانند هویت و اصالت قم را به مخاطبان شناسانده و دریچه‌ای باشند برای سفر به دوران گذشته قم.
این آب انبارها همچنین فرصت‌های بی‌بدیل اقتصادی هم هستند که به دلیل ویژگیهای خاص معماری، مورد استقبال مخاطبان قرن بیست و یکمی خود قرار می‌گیرند.
نجات آب انبارهای قدیمی شهر قم از چنگال تخریب‌ها و بدسلیقگی‌ها در واقع می‌تواند شروعی باشد برای توسعه و پیشرفت قم بر اساس ظرفیت‌های بومی و ویژگیهای تاریخی و اقلیمی که نسبت به کپی برداری از روش‌های غربی با فرهنگ ما سازگارتر و کاراتر است.
حال باید دید مسئولان در قم فکری به حال این ظرفیت‌های تاریخی می‌کنند یا این نمادهای ارزشمند را چون گذشته رها می‌سازند.
منبع: همشهری
